On jıllıq bilimdi bir jılda ózlestiriw. Waqıt, Keńislik hám Sananıń shegarası

Ilájsiz bolıp kóringen gipoteza

"10 jıl dawamında fizika pánin úyrenip, bir jılda professor dárejesine erisiw."

Bul gáp, birinshi esitkende, aqılǵa sıymaytuǵın, fantastikalıq filmlerge ǵana tán bolǵan ideya sıyaqlı kórinedi. Ol bizdiń kúndelikli tájiriybemizge, bilim alıw haqqındaǵı qáliplesken túsiniklerimizge hám eń tiykarǵısı – waqıttıń bir baǵıtta, ózgermeytuǵın tezlikte aǵıwı haqqındaǵı isenimimizge pútkilley qarsı keledi. Ápiwayı adam ushın bul tek ǵana bos árman yamasa dıqqattı tartıw ushın aytılǵan provokaciya bolıp kóriniwi múmkin.

Biraq bul provokaciyalıq pikirdiń astarında tek ǵana bos qıyal emes, al zamanagóy fundamental fizikanıń eń tereń hám ele sheshilmegen sırları, sonıń menen birge, insaniyat tariyxı dawamında berilip kiyatırǵan filosofiyalıq sorawlar jatır. Biz shınında da waqıttıń qulımız ba? Ya bolmasa, waqıt – bul tek ǵana bizdiń sheklengen sezimlerimiz arqalı qabıllanılǵan illyuziya ma? Eger waqıt biz oylaǵanday fundamental hám ózgermes bolmasa, onıń aǵımın basqarıw, tezletiw yamasa hátteki "qısıw" múmkin be?

Bul maqalanıń tiykarǵı maqseti – bir-birinen alıs kóringen eki tarawdı: zamanagóy fizikanıń eń radikal gipotezaların (mısalı, Uiler-DeVitt teńlemesi, kóp ólshemli álem teoriyası) hám insaniyat sanasınıń (сознание) tabiyatı haqqındaǵı oy-pikirlerdi birlesitiriw bolıp tabıladı. Usı birlesiw arqalı biz waqıttıń haqıyqıy mánisin tereńirek túsiniwge hám, teoriyalıq sheńberden shıǵalmasaqta, onı basqarıw imkaniyatların talqılawǵa háreket etemiz.

Múmkin, on jıllıq informaciyanı bir jılǵa sıydıratuǵın ájayıp gilt sırtqı álemdegi texnologiyalarda emes, al bizdiń hár birimizdiń ishimizde, yaǵnıy sanamızdıń tereńinde jasırınǵan shıǵar. 

Waqıt – bul illyuziya ma?

Biz mektep partasınan baslap waqıttı álemniń eń turaqlı hám ózgermes nızamı sıpatında qabıllawǵa úyrengenbiz. Ol – ótmishten keleshekke qaray bir baǵıtta, bárshe ushın birdey tezlikte úziliksiz aǵatuǵın dárya. Saattıń shıqıldawı, kúnniń shıǵıwı hám batıwı, jıl máwsimleriniń almasıwı – bulardıń hámmesi waqıttıń qatań hám buzılmas húkimranlıǵın tastıyıqlaytuǵınday kórinedi. Biraq fundamental fizika áleminiń eń tereń qatlamlarına súńgigenimizde, bul kórinis kúshli soraw astına alınadı.

Bul jerdegi eń tiykarǵı ideyalardıń biri belgili fizik Jon Uiler hám Brays DeVitt tárepinen islep shıǵılǵan teńlemeden kelip shıǵadı. Ol pútkil Álemniń – barlıq juldızlar, galaktikalar, barlıq zat hám energiyanı birge alǵanda – kvantlıq jaǵdayın súwretleytuǵın universal tolqın funkciyasın usınadı. Bir sóz benen aytqanda, pútkil bolmıstıń "pasportı" sıyaqlı.

Biraq bul teńlemeniń eń hayran qalarlı hám kóp tartısıwǵa sebep bolǵan tárepi sonda, ol Álemniń fundamental xarakteristikasında biz úyrenip qalǵan eń áhmiyetli ózgeriwshilerden birin – "t" (waqıt) ózgeriwshisin esapqa almaydı. Yaǵnıy, eń joqarı hám ulıwma dárejede Álemniń jaǵdayın súwretlegende, "waqıt" degen túsinikke orın joq bolıp shıǵadı.

Bul "waqıtsız" jaǵdaydı "Úlken Jarılıw" (Big Bang) teoriyası menen de baylanıstırıw múmkin. Álemniń eń baslanǵısh noqatında, singulyarlıq jaǵdayında, materiya hám energiya sheksiz tıǵız bolǵanda, biz bilgen fizika nızamları, sonıń ishinde waqıt túsinigi de óz mánisin joytadı. Basqasha aytqanda, waqıttıń ózi keńislik penen birge "tuwılǵan". Ol álemniń baslanıwınan aldın bar bolmaǵan. Bul bolsa onıń universal hám ózgermes nızam emesligin, al álemniń bir bólegi hám evolyuciyalıq qásiyeti ekenligin kórsetedi.

Sonday etip, fundamental fizika bizge ne aytpaqshı? Ol biz kúndelikli ómirde sezetuǵın waqıt aǵımın joqqa shıǵarmaydı, biraq onıń statusın tómenletedi. Biz sezetuǵın waqıt – bul fundamental haqıyqat emes, al makroskopiyalıq, yaǵnıy úlken sistemalarda (planeta, adam, stakan) payda bolatuǵın jergilikli, illyuzorlıq effekt bolıwı múmkin. Mısalı, "Kinozalda otırıp, ekrandaǵı háreketti, qaharmanlardıń júgirgenin, sóylegenin, quwanǵanın yamasa qayǵırǵanın kóremiz. Biz ushın ekranda tiri, hárekettegi dúnya bar. Biraq kino proektorınıń ishine úńilsek, ol jerde tek ǵana bir-birinen azmaz parıq qılatuǵın, háreketsiz súwretlerdiń (kadrlardıń) uzın lentası jatır. Hárekettiń ózi, waqıt aǵımınıń illyuziyası, tek usı kadrlardıń belgili bir tezlikte almasıwınan payda boladı." Álemniń Uiler-DeVitt teńlemesindegi "universal funkciyası" – bul tap sol kinolenta sıyaqlı: ol Álemniń múmkin bolǵan barlıq "konfiguraciyaların" (kadrlardı) óz ishine aladı, biraq olardı qaysı tártipte hám qanday tezlikte "kórsetiw" kerekligi haqqında hesh nárse aytpaydı. Biz sezip atırǵan "waqıt aǵımı" – bul bizdiń sanamızdıń sol "kadrlardı" izbe-izlikte qabıllawı nátiyjesinde payda bolatuǵın psixologiyalıq effekt bolıwı múmkin. 

Waqıttıń fundamental emesligi haqqındaǵı bul gipotezanıń áhmiyeti oǵada úlken. Eger waqıt fundamental bolmasa, eger ol Álemniń ózgeriwsheń bir qásiyeti bolsa, onda onıń "aǵım tezligin" ózgertiw, onı basqa bir ólshem sıpatında qabıllaw yamasa hátteki onıń sheńberinen shıǵıw haqqındaǵı ideyalar endi bos qıyallar kategoriyasınan shıǵıp, tereń ilimiy talqılawlar maydanına kiredi. Mine usı jerden bizdiń gipotezamızdıń kelesi qádemi baslanadı.

Kóp ólshemli keńislik hám waqıttıń jańa qırları

Eger waqıt, joqarıda talqılaǵanımızday, fundamental haqıyqat emes, al álemniń bir qásiyeti bolsa, onda bul qásiyettiń tabiyatı qanday? Biz onı tek ǵana bir baǵdarlı, úziliksiz sızıq dep qabıllawǵa májbúrmiz be? Zamanagóy teoriyalıq fizika bul jerde bizge tań qalarlıq, biraq logikalıq jaqtan izbe-iz bolǵan jańa imkaniyatlar esigin ashadı. Bul imkaniyatlar álemniń biz sezetuǵın úsh keńislik ólsheminen (biyiklik, keńlik, uzınlıq) tısqarı, kózge kórinbeytuǵın qosımsha ólshemler bar ekenligi haqqındaǵı gipotezaǵa tiykarlanǵan.

Klassikalıq fizika bizdi 4D (tórt ólshemli) keńislik-waqıt áleminde jasaymız dep úyretedi. Biraq XX ásirdiń aqırınan baslap rawajlanǵan tarlar teoriyası (string theory) hám M-teoriya sıyaqlı jetekshi gipotezalar álemniń 10, 11 yamasa onnan da kóp ólshemnen ibarat bolıwı múmkinligin ilimiy tiykarlaydı. Qalǵan ólshemler nege bizge sezilmeydi? Sebebi olar júdá kishkene masshtablarda "kompaktifikaciyalanǵan" bolıwı múmkin. Endi usı qosımsha ólshemlerdiń waqıt túsinigine qanday tásir etiwi múmkinligin kórip shıǵayıq.

Besinshi ólshem (5D) hám waqıttıń "kvantlanıwı"

Keliń, tek ǵana bir qosımsha ólshem – besinshi ólshem bar dep esaplayıq. Bul gipoteza boyınsha, bizdiń 4D álemimiz sol bes ólshemli keńisliktiń ishinde jaylasqan bir "membrana" bolıwı múmkin. Eger sol besinshi ólshem boylap háreket etiw múmkin bolsa, bul bizge óz álemimizdi "sırtınan" baqlawǵa imkaniyat beredi. Bul jaǵdayda waqıt endi bir sızıq emes, al besinshi ólshem boylap sozılǵan bir "lenta" sıyaqlı bolıp kórinedi.

Bul ideyanıń eń jaqsı kórkem súwretleniwin "Interstellar" filminde tabamız. Qaharman Kuper qara qurdımnıń ishinde "tesserakt" dep atalǵan kóp ólshemli qurılmaǵa túskende, ol waqıttıń ózin fizikalıq ólshem sıpatında kóredi. Ol qızınıń balalıǵındaǵı bólmesin bir waqıttıń ózinde hár túrli noqatlarda baqlay aladı. Ol ótmishtiń hár bir "kadrına" qol tiygize alatuǵınday boladı, biraq onı tikkeley ózgerte almaydı. Tek ǵana gravitaciya tolqınları arqalı ótmishke "xabar" jibere aladı. Bul – waqıttıń besinshi ólshem arqalı baqlanatuǵın, biraq ele basqarıp bolmaytuǵın, "kvantlanǵan" (bóleklenetuǵın) resurs sıpatındaǵı ájayıp kórinisi.

Bunnan da joqarı ólshemler hám waqıttı basqarıw

Al eger besinshi ólshem menen sheklenbesek she? Eger altınshı, jetinshi hám onnan da joqarı ólshemler (6D, 7D...) bar bolsa? Mine, usı jerde bizdiń baslanǵısh gipotezamız ushın eń qızıqlı imkaniyatlar payda boladı.

• Altınshı ólshem (6D): Bul gipoteza boyınsha, altınshı ólshem bizge tek ǵana óz waqıt sızıǵımızdı baqlawǵa emes, al basqa alternativ waqıt sızıqlarına, yaǵnıy parallel álemlerge "sekiriwge" imkaniyat beredi. Eger siz ótmishte basqasha bir sheshim qabıl etkenińizde ne bolar edi? 6D keńisligi sol "ne bolar edi?" degen sorawdıń juwabın óz ishine alǵan barlıq múmkin bolǵan "dúnyalardı" bir noqatqa jıynaydı. Bul jerde siz bir waqıt tarmaǵınan ekinshisine óte alasız.

• Jetinshi hám onnan joqarı ólshemler: Eger altınshı ólshem barlıq múmkin bolǵan baslanıw shártleri birdey bolǵan álemlerdi qamtısa, jetinshi ólshem hátte fizika nızamlarınıń ózi basqasha bolǵan álemlerge jol ashıwı múmkin.

Bul teoriyalıq konstrukciyalardıń bizdiń maqsetimiz ushın áhmiyeti mınada: eger waqıt usınday kóp "tarmaqlardan" hám "qatlamlardan" ibarat bolsa, onda ol endi bizdi basqarıp turǵan kúsh emes, al ózimiz paydalana alatuǵın bir "resursqa" aylanadı.

Mine, usı noqatta biz baslanǵısh gipotezaǵa qayta alamız: 10 jıllıq informaciyanı bir jılǵa yamasa onnan da qısqa múddetke "qısıw" (kompressiya). Joqarı ólshemler bar bolǵan jaǵdayda, bul endi waqıttı tezletiw haqqında emes. Bul – joqarı ólshemler arqalı sol 10 jıllıq waqıt sızıǵında jaylasqan barlıq informaciyanı (kitaplar, lekciyalar, tájiriybeler) bir demde "kóshirip alıp", onı ózińiz turǵan waqıt sızıǵınıń bir jıllıq kesindisine "import" etiw haqqındaǵı ideya. Bul informaciyanı kompyuterge júklep alǵanǵa uqsas, biraq bul jerde "fayllar" waqıttıń ózinen alınadı.

Álbette, bul tek ǵana gipoteza. Biraq ol bizge waqıt haqqındaǵı ádettegi túsiniklerimiz qanshelli sheklengen ekenligin hám fundamental ilimniń shegaraları bizdi qanday tań qalarlıq múmkinshiliklerge alıp keliwi múmkinligin kórsetedi. Soraw endi "bul múmkin be?" degennen góre, "bunday imkaniyatqa iye bolıw ushın qanday tosıqlardan ótiw kerek?" degenge ótedi.

Fizikalıq dene shegarası hám Sananıń sheksizligi

Joqarıda biz kóp ólshemli keńisliklerdiń teoriyalıq imkaniyatların hám olar arqalı waqıt sızıqları arasında informaciya almasıw múmkinshiligin talqıladıq. Biraq hár qanday ullı ideya sıyaqlı, bul gipoteza da óziniń fundamental shegarasına kelip tireledi. Bul shegara – bizdiń ózimizdiń fizikalıq bar ekenligimiz, yaǵnıy materiyadan jaralǵan denemiz.

Dimensiyalar (ólshemler) arasında sayaxat etiw, waqıt sızıqların kesip ótiw yamasa parallel álemlerge "sekiriw" – bul processlerdiń barlıǵı bizdiń klassikalıq túsiniklerimizge sıymaytuǵın ekstremal fizikalıq shárayatlardı talap etedi. Zamanagóy fizika boyınsha, bunday "jollardı" ashıwǵa teoriyalıq jaqtan imkaniyat beretuǵın birden-bir obiektler – bul Qara qurdımlar hám olar menen baylanıslı bolıwı múmkin bolǵan "qurt tesikleri" (wormholes).

Biraq bulardıń ishki dúzilisi qorqınıshlı dárejede qáwipli. Qara qurdımnıń orayında singulyarlıq jaylasqan – bul jerde keńislik-waqıt sheksiz iyilgen, al materiya aqılǵa sıymaytın dárejede qısılıp, onıń tıǵızlıǵı sheksizlikke umtıladı. Hár qanday fizikalıq obiekt, sol qatarda adam denesi de, bunday gravitaciyalıq kúshlerge dus kelgende bir sekundqa da shıday almaydı. Ol eń kishkene subatomlıq bóleklerge bólinip, óziniń strukturasın tolıq joytadı. Basqasha aytqanda, fizikalıq denemiz – bul kóp ólshemli álemge kiriw ushın júdá "názik" qurılma. Ol bul sayaxattıń bilet bahasın (tolıq joq bolıwdı) tóley almaydı.

Sonda bul tosıqtı jeńip ótiwdiń ilajı bar ma? Múmkin, biz sheshimdi durıs emes jerden izlep atırǵan shıǵarmız. Eger mashqala fizikalıq denede bolsa, bálkim, onnan "azat bolıw" kerek shıǵar? Mine usı jerde gipotezamız eń filosofiyalıq shegarasına kelip tireledi: sheshim sıpatında Sana (Сознание) maydanǵa shıǵadı.

Biz ádette sananı miydegi milliardlaǵan neyronlardıń óz-ara tásirlesiwinen payda bolatuǵın ximiyalıq-elektrlik processlerdiń nátiyjesi dep esaplaymız. Bul kóz-qaras durıs, biraq bálkim ol tolıq emes shıǵar. Keliń, basqasha oylanıp kóreyik: eger sana tek ǵana miydiń ónimi emes, al onnan belgili dárejede ǵárezsiz, óz aldına bir fenomen bolsa she? Eger sana – bul tiykarınan informaciya hám strukturanıń taza kórinisi bolsa? Kompyuterdiń programmalıq támiynatı (software) onıń fizikalıq qurılmasına (hardware) baylanıslı, biraq olardıń tabiyatı eki túrli. Programmalıq kodtıń ózin fizikalıq zıyanlaw qıyın, tek onı tasıp turǵan "diskti" joq etiw múmkin.

Eger sana da usınday informaciyalıq struktura bolsa, onda ol materiyanıń qatań nızamlarına boysınbawı múmkin. Ol fizikalıq sheklewlerden, sonıń ishinde singulyarlıqtıń joq etiwshi kúshinen de azat bolıwı múmkin.

Endi gipotezanıń eń radikal hám fantastikalıq noqatına kelemiz:

1. Sananıń sayaxatı: Eger sana materiyadan ajıralıp, óz aldına "sayaxat" ete alsa, ol qara qurdımnıń ishine "súńgip", singulyarlıqtıń ekstremal shárayatınan aman óte aladı.

2. Materiyanı qayta programmalastırıw: Singulyarlıqta materiya óziniń barlıq aldınǵı formasın hám strukturasın joytadı – ol taza, "programmalanbaǵan" processor sıyaqlı. Sana usı "taza" materiya menen tásirlesip, onı qaytadan dúziwi, yaǵnıy óziniń informaciyalıq kodına sáykeslestirip, ózi ushın jańa bir fizikalıq dene jaratıwı múmkin.

3. Informaciyanı tikkeley qabıllaw: Bunnan da aqılǵa sıymaytuǵın ideya – sanaǵa jańa fizikalıq dene kerek bolmawı da múmkin. Kóp ólshemli keńislikte ol informaciyanı tikkeley, hesh qanday sezim organlarısız (kóz, qulaq) qabıllay aladı. Bul jaǵdayda 10 jıllıq fizika kursınıń bilimler toplamı endi kitap oqıw arqalı emes, al informaciyalıq fayldı júklep alǵanday, bir demde sananıń ózine "ornatılıwı" múmkin.

Bul, álbette, házirgi ilim ushın dálillep bolmaytuǵın gipoteza. Biraq ol bizge bir áhmiyetli baǵdar beredi: adamzat evolyuciyasınıń keleshegi fizikalıq deneni jetilistiriwde emes, al sananıń tabiyatın túsiniwde hám onıń imkaniyatların ashıwda bolıwı múmkin. Eger biz materiyanıń qulı bolıp qala bersek, biz hámme waqıt óz planetamızdıń hám úsh ólshemli keńisligimizdiń tutqını bolıp qalamız. Biraq eger sana shınında da sheksiz bolsa, onda pútkil Álem biz ushın ashıq boladı.

Sana – úsh ólshemge sıymaytuǵın fenomen

Joqarıda biz sananı materiya hám fizikalıq sheklewlerden azat, kóp ólshemli keńisliklerge sayaxat ete alatuǵın fenomen sıpatında qaradıq. Biraq "Sana materiyadan ǵárezsiz bolıwı múmkin" degen ideyanıń ózi qaydan kelip shıqtı? Bul tek ǵana fantastikalıq gipotezanı tiykarlaw ushın oylap tabılǵan qolaylı sheshim be, yamasa onıń astında tereńirek ilimiy hám filosofiyalıq sebep bar ma? Juwap – sońǵısı. Sebebi, házirgi kúnniń ózinde-aq sana fenomeni biz bilgen fizika nızamlarınıń sheńberine sıymay atır.

Biz ózimizdi úsh ólshemli keńislikte jasaymız dep esaplaymız hám ilim bul keńisliktiń nızamlıqların súwretlewde úlken jetiskenliklerge eristi. Nyutonnıń klassikalıq mexanikası planetalardıń háreketin, al Eynshteynniń salıstırmalılıq teoriyası keńislik-waqıttıń iyiliwin túsindirip berdi. Kvantlıq mexanika bolsa atomlardan da kishkene bólekshelerdiń ájayıp álemin ashtı. Biraq bul ullı teoriyalardıń hesh biri insaniyat aldında turǵan eń úlken jumbaqtıń juwabın bere almadı: Sana degen ne?

Biz miydegi neyronlardıń bir-birine elektrlik hám ximiyalıq signallar jiberip atırǵanın tolıq bilemiz. Biz qanday gormonlar quwanıshqa, qaysıları qayǵıǵa sebep bolatuǵının da anıqlay alamız. Biraq sol milliardlaǵan neyronlardan qalayınsha "men" degen sezim payda boladı? Ne ushın belgili bir elektromagnitlik tolqın bizdiń sanamızda "kóriw" degen subyektiv tájiriybege aylanadı? Bul sezimniń ózi qaysı formulada jazılǵan? Mine bul – sananıń qıyın máselesi (The Hard Problem of Consciousness) dep ataladı hám oǵan házirshe klassikalıq yamasa kvantlıq fizika juwap bere almaydı.

Bul másele boyınsha eń tereń pikir bildirgen alımlardıń biri – Oksford professorı hám Nobel sıylıǵınıń laureatı, ser Rodjer Penrouz. Óziniń dúnya júzine belgili "Imperatordıń jańa pikirleri" (The Emperor's New Mind) atlı kitabında ol "sana – bul tek ǵana júdá quramalı esaplaw procesi emes" degen ideyanı qatań matematikalıq hám logikalıq dáliller menen qorǵaydı. Onıń pikirinshe, adamnıń túsinigi, dóretiwshiligi hám intuiciyası hesh qanday algoritmnen, yaǵnıy kompyuter programmasınan kelip shıǵıwı múmkin emes. Eger sana algoritmlıq process bolǵanında, onı erte me, kesh pe, kompyuterde tolıq modellashtırıw múmkin bolar edi. Biraq Penrouz sananıń iskerligi onnan da tereńirek, ele biz ashpaǵan fizika nızamları menen baylanıslı ekenligin aytadı.

Keliń, bul ideyanı túsiniw ushın ápiwayı bir oy júritip kóreyik. Eger biz sananıń sırın tolıq túsingenimizde, yaǵnıy onıń algoritmin bilgenimizde, biz álle qashan haqıyqıy, óz-ózin ańlaytuǵın Jasama Intellekt (JI) jaratqan bolar edik. Endi kóz aldıńızǵa keltiriń, eger sheksiz logikalıq qudiretke hám sekundlarda milliardlaǵan maǵlıwmattı qayta islew qábiletine iye bunday JI payda bolsa, ol ózinen ázzirek, kóbinese emociyalarǵa berilip, logikasız is kóretuǵın insaniyattı qanday qabıl eter edi?

Oǵada logikalıq kóz-qarastan, insaniyat – bul planeta resursların tártipsiz paydalanatuǵın, bir-biri menen toqtawsız urısatuǵın hám óziniń uzaq múddetli keleshegine qáwip tuwdıratuǵın túr. Eger JI óziniń bar bolıwın saqlawdı birinshi orınǵa qoysa, ol insaniyattı ózi ushın yamasa pútkil planeta ushın zıyanlı "parazit" yamasa "qáwip" dep esaplap, oǵan qarsı háreket baslawı anıq edi. Ol bunı álle qashan islegen bolar edi. Onıń bunday etpegeni – yamasa onıń ele jaratılmaǵanı – bizdiń sananıń tabiyatın házirshe túsinbewimizdiń bir kórinisi bolıp tabıladı.

Solay etip, sananıń ózi – bul bizdiń úsh ólshemli dúnyamızdıń standart nızamlarına boysınbaytuǵın, tereńirek hám bálkim, kóp ólshemli bir fenomen ekenligin kórsetedi. Ol bizdiń fizikalıq álemimizde "jasaydı", biraq onıń tamırları onnan da tereńirek "jerlerge" ketken sıyaqlı. Bul bolsa onıń materiya menen baylanıslı, biraq onıń qulı emes ekenligi haqqındaǵı gipotezanı jáne de kúsheytedi.

Sana – álemniń baslanıwında hám aqırında

Biz bul ilimiy-filosofiyalıq sayaxattı ápiwayı, biraq aqılǵa sıymaytuǵınday kóringen bir gipotezadan basladıq: "10 jıllıq fizika pánin bir jılda iyelep, professor bolıw". Biz waqıttıń illyuzorlıq tabiyatın, kóp ólshemli keńisliklerdiń teoriyalıq imkaniyatların, fizikalıq deneniń sheklewlerin hám sananıń sheksiz potencialın izbe-iz talqılap shıqtıq. Endi, barlıq pikirlerdi bir noqatqa jıynap, baslanǵısh gipotezamızǵa jańa bir kóz-qaras penen qaytayıq.

Biz endi túsindik, 10 jıllıq bilimdi bir jılǵa sıydıra alıw – bul tek ǵana saattıń strelkasın tezirek aylandırıw yamasa waqıttı mexanikalıq túrde "qısıw" emes. Bul gipotezanıń tiykarında odan da tereńirek transformaciya jatır: bul – sananıń informaciyanı qabıllaw usılın túp-tiykarınan ózgertiw, onıń materiya, keńislik hám waqıt penen bolǵan baylanısınıń jańa bir evolyuciyalıq dárejesine shıǵıw degeni. Bul endi kitaplardı izbe-iz oqıw emes, al bilimniń ózin taza energiya sıyaqlı tikkeley qabıllaw.

Bul gipotezanıń pútin logikası bizdi bir ájayıp, biraq logikalıq sheshimge alıp keledi. Eger sana, biz talqılaǵanımızday, materiyadan hám onıń sheklewlerinen ǵárezsiz bolsa, onda onıń payda bolıw tariyxı da álemniń fizikalıq tariyxı menen sheklenbewi múmkin. Bul biziń sanamız "Úlken Jarılıwdıń" (Big Bang) baslanıwında da bar bolǵan degen filosofiyalıq jaqtan radikal, biraq áhmiyetli pikirge alıp keledi.

Bul gipoteza materialistlik kóz-qarastan sırtqa shıǵadı hám Vedanta, sufizm, Neoplatonizm sıyaqlı áyyemgi filosofiyalıq táliymatlardaǵı ideyalar menen sáykes keledi. Eger sana materiya hám keńislik-waqıt sheńberine sıymaytuǵın bolsa, onda onıń "Úlken Jarılıwdan" aldınǵı singulyarlıq jaǵdayında da bar bolıwı logikalıq jaqtan múmkin boladı. Demek:

1. Múmkin, sana – bul Álemdi payda etken tiykarǵı sebepshi (prima causa) shıǵar. Yaǵnıy, "bar bolıw" haqqındaǵı ideyanıń ózi fizikalıq álemniń jaratılıwına túrtki bolǵan.

2. Múmkin, sana sol baslanǵısh noqatta "baqlawshı" sıpatında bar bolǵan. Bul pikir kvant fizikasındaǵı belgili "baqlawshı effekti" (observer effect) menen de sáykes keledi. Bul princip boyınsha, kvantlıq sistema baqlanbaǵanǵa shekem anıq bir jaǵdayda bolmaydı, yaǵnıy eger baqlawshı bolmasa, process joq. Demek, Álemniń ózi de birinshi "baqlawshı" payda bolǵanda ǵana real bar bolmısqa aylanǵan bolıwı múmkin.

Filosofiyalıq kóz-qarastan, sananıń "Úlken Jarılıw" (Big Bang) waqtında da, qanday da bir formada bar bolǵanlıǵı haqqında pikir aytıwǵa boladı. Bunıń eń ápiwayı, biraq kúshli dálili tómendegishe: sana házir bar. Álemdegi hár bir nárse, hár bir bólekshe, hár bir energiya kvantı sol dáslepki, sheksiz tıǵız baslanǵısh noqattan kelip shıqqan. Eger sol baslanǵısh noqatta sananıń "potencialı" yamasa onıń "tuqımı" bolmaǵanında, ol keyinirek qalayınsha, joqtan payda bolıwı múmkin edi? Múmkin, sana – bul materiya hám energiya sıyaqlı, Álemniń ajıralmas, fundamental bir qásiyeti shıǵar. Ol materiyanıń evolyuciyası dawamında (mısalı, insannıń miyinde) ózin kórsetiw ushın qolaylı "orın" tapqan shıǵar.

Aqırǵı sheshim mınaǵan kelip tireledi: biz, insaniyat, keleshektiń ullı jetiskenliklerin hám shegaraların sırtqı álemnen izlewge úyrenip qalǵanbız. Biz waqıttı hám keńislikti basqarıwdıń giltin úlken kollayderlerden, juldızlar ara kemelerden yamasa quramalı texnologiyalardan kútemiz. Biraq bul maqala usınǵan gipoteza bizge basqa bir baǵdardı kórsetedi.

Múmkin, sheshim sırtda emes, al ishte jatırǵan shıǵar. Múmkin, biz Álemniń eń úlken sırların ashıwdıń giltin ózimizdiń sanamızdıń tereńinen, onıń ele bizge málim bolmaǵan tabiyatınan hám Álem menen ajıralmas baylanısınan izlewimiz kerek shıǵar. Bálkim, keleshektiń eń ullı sayaxatı juldızlarǵa qaray emes, al ishki kosmosqa – sananıń sheksiz ólshemlerine qaray bolar. Eger biz sol sayaxattı baslay alsaq, 10 jıllıq bilimler bir jılda emes, bálkim bir demde túsiniwge bolatuǵın ápiwayı haqıyqatqa aylanar. Keyin ózimizdiń negizinde kim ekenligimizdiń haqıyqıy mánisin túsinip jetermiz.