Kriptovalyutadan Tısqarı Blokcheyn Texnologiyası

Blokcheyn: Kriptovalyutadan Keyingi Revolyuciya

Qullası, doslar, "blokcheyn" degen sózdi esitkende kóz aldıńızǵa ne keledi?

Aytayıq, 99% adamnıń oyına birden Bitcoin, aspanǵa shıǵıp atırǵan yamasa qulap túsken cifrlar, hám qısqa joldan bayıw imkaniyatı keledi, solay ma? Eger sizde de sonday oy bolsa, qáweterlenbeń, bul normal jaǵday. Biraq... eger men sizge "Blokcheyn – bul muzıkalıq industriyanı, azıq-awqat qáwipsizligin hám hátte saylawlardı da túpten ózgertip jiberetuǵın texnologiya" desem, isener me edińiz?

Bitcoin blokcheyn texnologiyasınıń eń ataqlı "perzenti" bolıwı múmkin, biraq ol – tek ǵana birden-bir perzenti emes. Bul texnologiya bir úlken aysberg sıyaqlı: biz tek ǵana suwdıń betindegi ushın kóremiz, al onıń astında pútkil bir álem jatır.

Solay etip, men usı maqalada sizlerdi sol aysbergtiń suw astındaǵı bólegine sayaxatqa alıp shıqpaqshıman. Kriptovalyutanı bir shetke jıynastırıp turıp, blokcheynniń ápiwayı turmısımızdı qalay ózgertiwi múmkin ekenin birge kóremiz.

Al, áhmiyetli jerine keldik. Blokcheynniń sonsha kúshli ekenliginiń úsh tiykarǵı sebebi bar:

Oraylaspaǵan: Bunı bılay túsindireyin: házir siz bank arqalı pul jiberseńiz, sol bank barlıq maǵlıwmattı óziniń serverinde saqlaydı. Yaǵnıy, barlıq basqarıw bir "orayda". Al blokcheynde bunday oray joq. Maǵlıwmat júzlegen, hátte mıńlaǵan kompyuterlerge tarqatılıp saqlanadı. Bul degeni – sistemanı bir adam jalǵız ózi basqara almaydı yamasa óshire almaydı.
Ózgermeytuǵın: Blokcheynge bir maǵlıwmat kirgizildi me, tamam, onı ózgertip, óshirip yamasa "artqı sáne menen" ózgertip bolmaydı. Ol jerdegi hár bir jazıw tasqa oyıp jazılǵan oyma naǵıs sıyaqlı – máńgilikke qaladı. Bul isenim ushın júdá áhmiyetli.
Ashıqlıq (Transparentlik): Kópshilik blokcheynler ashıq boladı. Yaǵnıy, qáleseńiz, barlıq operaciyalardı (kim kimge ne jibergenin emes, biraq tranzakciyanıń ózin) kóre alasız. Bul neni beredi? Ádalatlılıqtı. Hesh kim hesh nárselerdi jasırın túrde ózgertip jibere almaydı.

Mine usı úsh sıyqırlı qásiyet blokcheyndi tek ǵana cifrlı aqsha ushın emes, al basqa da kóplegen tarawlar ushın revolyuciyalıq quralǵa aylandıradı.

Al, sol Blokcheyn degen ne ózi?

Kóz aldıńızǵa bir ápiwayı dápterdi keltiriń. Siz doslarıńız benen usı dápterge kim kimge qansha qarız ekenin jazıp júrsiz. Mısalı, "Jetkerbay – Rústemge 5000 swm" degen sıyaqlı.

Endi, bul dápterdiń bir qızıq jeri – ol tek birewde ǵana emes. Dápterdiń kóshirmesi gruppadaǵı hár bir dostıńızda bar. Siz dápterge jańa bir informaciya (mısalı, "Rústem – Gúlayımǵa 2000 swm") qosqıńız kelse, aldın barlıq doslarıńızǵa xabarlasıp, olardıń razılıǵın alıwıńız kerek. Hámme "durıs" dese ǵana, jańa informaciya barlıq doslarıńızdıń dápterine bir waqıtta jazıladı.

Kimdur bir kúni "Men Rústemge qarız emes edim ǵo" dep, óz dápterinen sol qatardı óshirip taslamaqshı bolsa, hesh nárse ózgermeydi. Sebebi basqa barlıq doslarıńızdıń dápterinde sol jazıw saqlanıp turadı. Aldaw ushın siz bir waqıttıń ishinde hár bir dosıńızdıń dápterin urlap, ózgertip shıǵıwıńız kerek. Mıńlaǵan nusqası bar dápterdi ózgertiwdiń iláji joq.

Mine, blokcheyn degenimiz – usınday "cifrlı, ulıwmalıq dápter".

Ondaǵı informaciya bloglarǵa jazıladı (dápterdiń betleri sıyaqlı). Hár bir jańa blok aldınǵı blokqa bekitiledi de, bir uzın, buzıp bolmaytuǵın shınjırdı payda etedi. Sonıń ushın da onı "bloklar shınjırı" (block-chain) dep ataydı.

Oylap qarasań, ideyası júdá ápiwayı. Biraq tap usı ápiwayılıq oǵan qorǵawdıń eń joqarı dárejesin beredi.

Smart-kontraktlar: "Eger... bolsa, onda..." principindegi kelisimler

Endi usı dápterimizdi jáne de aqıllılaw eteyik.

Kóz aldıńızǵa keltiriń, siz satıwshıdan bir zat (mısalı, telefon) satıp almaqshısız. Ádette, siz aldın puldı tóleysiz, soń satıwshı sizge zatıńızdı beredi. Biraq satıwshı puldı alıp, sizdi aldamaytuǵınına kim kepil? Yamasa siz puldı tólemesten zatqa iye bolıp qashıp ketpeytuǵınıńızǵa she?

Mine, usı jerde smart-kontraktlar (yaǵnıy, "aqıllı kelisimler") járdemge keledi. Bul – blokcheynniń ishine jazılǵan kishkene baǵdarlama. Ol "Eger... bolsa, onda..." degen princip penen isleytuǵın robot-yurist sıyaqlı.

Mısalı, siz telefon satıp alıp atırǵan jaǵdayda smart-kontrakt bılay isley aladı:

Siz kelisilgen puldı (mısalı, 5 million swm) smart-kontraktqa jibesiz. Pul házirshe sizde de emes, satıwshıda da emes – ol blokcheynde "muzlatılıp" turadı.
Satıwshı sizge telefonıńızdı jetkerip beredi hám jetkerip beriw xızmeti bunı sistemada tastıyıqlaydı.
Smart-kontrakt "Eger telefon jetkerip berilgeni tastıyıqlansa, onda 2 million swmdı satıwshınıń esabına ótker" degen shártti kóredi de, puldı avtomat túrde satıwshıǵa ótkerip beredi.

Hámme process avtomat túrde, hesh qanday insan (bank, yurist) joq. Aldaw múmkinshiligi nolge teń, sebebi shártler aldınnan blokcheynge jazılıp qoyılǵan hám onı hesh kim ózgerte almaydı.

Kelesi bólimlerdegi mısallardı túsiniw ushın usı smart-kontraktlardı esten shıǵarmań, sebebi blokcheynniń kúshi kóbinese mine usı "aqıllı kelisimlerde" jatır.

Dúkandaǵı ónim qay jerden keldi?

Dúkanǵa barıp, "ekologiyalıq taza" yamasa "organik" degen jazıwı bar miywe satıp alǵan shıǵarsız. Biraq sol jazıwǵa qanshelli isenesiz? Sol alma shınında da Shveycariya baǵlarınan keldi me, yamasa onıń qaptalındaǵı ximiyalıq tógin menen "ósken" almadan parqı bar ma? Házirshe biz tek satıwshınıń sózine yamasa qutınıń sırtındaǵı etiketkaǵa iseniwge májbúrmiz.

Al eger hár bir ónimniń óziniń "tuwılǵanlıǵı haqqında gúwalıǵı" bolsa she? Onıń qaysı fermada óskeninen baslap, sizdiń qolıńızǵa kelgenshe basıp ótken hár bir qádemin baqlap otıra alsańız she?

Mine, bul blokcheynniń ónimdi jetkerip beriw shınjırındaǵı (Supply Chain) revolyuciyası.

Keliń, bir ápiwayı mısal kóreyik. Bir paket sút alayıq.

Fermada: Sıyır sawılıp, sút alınǵannan keyin, fermer smartfonı menen arnawlı QR-kodtı skanerleydi de, blokcheynge jańa maǵlıwmat qosadı: “1-may, saat 08:00, ‘Jaylaw Súti’ ferması, 100 litr sút alındı, sıyırdıń den sawlıǵı jaqsı”. Bul informaciya ózgermeytuǵın birinshi blok bolıp jazıladı.
Zavodqa jolda: Sútti alıp ketip baratırǵan júk mashinasınıń aydawshısı júkti qabıl etip alǵanda, QR-kodtı jáne skanerleydi. Blokcheyn shınjırına jańa blok qosıladı: “1-may, saat 09:30, sút júklendi. Jol boyı suwıtqıshtıń temperaturası: +4 gradus”.
Zavodta: Zavodqa sút kelip túskende, olar da onı skanerleydi hám shınjırǵa óz blogın qosadı: “1-may, saat 11:00, sút zavodqa qabıl etildi. Sapanı tekseriwden ótti. Pastorizaciyalandı”.
Dúkanda: Tayın ónim dúkanǵa kelgende, dúkan xızmetkeri de sońǵı bloktı qosadı: “2-may, saat 14:00, ‘X Dúkanı’ sawda zalına shıǵarıldı”.

Endi siz dúkanǵa kelip, sol pakettegi QR-kodtı telefonıńız benen skanerlegenińizde, siz usı pútkil tariyxtı kóre alasız! Fermadan baslap, júk mashinasınıń suwıtqıshınıń temperaturasına shekem!

Bul ne beredi?

Sapasız ónimlerge qarsı gúres: Endi hesh kim ápiwayı sútti “Shveycariya alplarınan kelgen organik sút” dep satıp jibere almaydı. Sebebi ónimniń pútkil “ómirbayanı” sizdiń kóz aldıńızda turadı.
Qáwipsizlik: Eger qaysıdur partiyadaǵı sút buzılǵan bolıp shıqsa, kompaniya sol saat-aq onıń qay fermadan, qay mashinada kelgenin anıqlap, tek ǵana sol partiyanı sawdadan tezlik penen alıp taslay aladı. Pútkil ónimdi joq etip otırıwdıń hájeti joq.
Isenim: Eń áhmiyetlisi, biz – tutınıwshılar – ne satıp alıp atırǵanımızdı anıq bilemiz. Biz endi etiketkalarǵa emes, al buzıp bolmaytuǵın cifrlı dáillerge isenemiz.

Bul tek ǵana azıq-awqat emes. Qımbat bahalı kiyimlerdiń, dárilerdiń yamasa elektronikanıń original ekenligin de tap usılay tekserse boladı. Qullası, blokcheyn bizge satıwshı menen tutınıwshı arasındaǵı qatnasta eń áhmiyetli nárse – isenimdi qaytarıp beredi.

Medicina Kartası: Qayta-qayta aytılatuǵın gúrrińlerdiń sońı

Hesh jańa shıpakerge barǵanda ózińizdiń pútkil "kesellik tariyxıńızdı" basınan baslap aytıp beriwden sharshadıńız ba? Qaysı jılı allergiyańız baslanǵanın, bes jıl aldın qanday operaciya bolǵanıńızdı, qanday dárilerdi kótere almaytuǵınıńızdı... bulardıń hámmesin esten shıǵarmay aytıp beriw kerek.

Máseleniń eń jaman jerinde, siziń medicina maǵlıwmatlarıńız bir jerde saqlanbaydı. Bir analizińiz poliklinikada, ekinshisi menshikli klinikanıń kompyuterinde, úshinshisi basqa qaladaǵı shıpakerdiń stolınıń tartpasında jatadı. Olar bir-biri menen "sóylespeydi". Nátiyjede, shıpakerler tolıq súwretti kóre almay, geyde sol bir analizdi qayta-qayta tapsırıwǵa da májbúr bolasız.

Endi kóz aldıńızǵa keltiriń: sizde barlıq medicina maǵlıwmatlarıńızdı jıynaytuǵın bir ǵana "universal cifrlı salamatlıq pasportı" bar.

Mine, blokcheyn bizge tap usınday múmkinshilikti beredi.

Bir jerge jıynalǵan maǵlıwmat: Hár saparı shıpakerge barǵanıńızda, jańa analiz tapsırǵanıńızda yamasa dári jazıp bergende, bul maǵlıwmat sizdiń jeke medicina shınjırıńızǵa jańa bir "blok" bolıp qosıladı. Siz basqa qalaǵa yamasa hátte basqa mámleketke barsańız da, sol maǵlıwmatlar siz benen birge "júredi".
Basqarıw sizdiń qolıńızda: Eń áhmiyetlisi, bul "pasporttıń" gilti tek ǵana sizde boladı. Hesh bir shıpaker yamasa emlewxana siziń ruqsatıńızsız maǵlıwmatlarıńızdı kóre almaydı. Siz qaysı shıpakerge, qansha waqıtqa hám qaysı maǵlıwmatlarıńızdı kórsetiwdi ózińiz sheshesiz. Mısalı, allergiyańızdı tekserip atırǵan shıpakerge tek ǵana sol baǵdardaǵı maǵlıwmatlarǵa ruqsat beresiz, al basqaların jabıq qaldırasız.
Tez járdem: Aytayıq, bir adam esin joǵaltıp, tez járdemge túsip qaldı. Shıpakerler onıń kim ekenin bilmeydi. Biraq onıń qolındaǵı arnawlı braslet yamasa smartfon arqalı onıń blokcheyndegi medicina kartasına ruqsat alsa (bul process aldınnan nawqastıń ózi tárepinen belgilep qoyıladı), sol sekuntta onıń qan gruppasın, allergiya hám sozılmalı keselliklerin bilip aladı. Bul nawqastıń ómirin saqlap qalıwı múmkin!

Bul jáne hámmesi emes. Sút paketin qalay fermadan dúkanǵa shekem baqlasaq, dári dármaq qutısın da tap sonday zavodtan aptekaǵa shekem baqlawǵa boladı. Aptekadaǵı dáriniń QR-kodın skanerlep, onıń shınında da original ekenine, saqlaw múddeti durıs ekenine hám qálbeki emesligine 100% isenim payda etesiz.

Qısqasha aytqanda, blokcheyn medicinada basqarıwdı emlewxanalardan alıp, tuwrıdan-tuwrı nawqastıń óz qolına beredi. Bul biziń salamatlıǵımızǵa bolǵan qatnastı pútkilley ózgertiwshi kúsh.

Saylaw: Sizdiń Dawısıńız Shınında da Esaplanatuǵınına Isenesiz be?

"Meniń bir dawısım hesh nárseleni sheshpeydi" yamasa "Kim biledi, olar báribir ózleri qálegenshe esaplap aladı" degen sózlerdi esitken shıǵarsız. Saylawǵa isenim – demokratiyanıń tiykarı. Biraq sol isenimge gúman aralasqanda ne boladı? Biz dawıs beriw qutıları, komissiya aǵzaları hám sanaw processlerine iseniwge májbúrmiz.

Al eger dawısıńızdıń qátesiz esaplanatuǵının, hesh kim ózgerte almaytuǵının hám hátte ózińiz de onıń "tiyisli orınǵa jetkenin" tekserip otıra alatuǵın bir sistema bolsa she?

Bul fantastika emes, bul – blokcheyn tiykarındaǵı saylaw sisteması.

Onıń qalay isleytuǵının kóreyik:

Dawıs beriw – bul bir tranzakciya: Sistema hár bir saylawshıǵa bir unikal, anonim cifrlı "byulleten" yamasa "jeton" beredi. Siz qaysıdur kandidat ushın dawıs bergenińizde, siz sol jetonıńızdı kandidattıń "cifrlı ornına" jiberedi dep kóz aldıńızǵa keltiriń. Bul ápiwayı ǵana bir cifrlı tranzakciya.
Hár bir dawıs – bir blok: Sizdiń dawısıńız (tranzakciya) sol momentte-aq ózgertip bolmaytuǵın etip blokcheynge bir "blok" sıpatında jazıladı. Ol endi tasqa basılǵan tamǵa sıyaqlı.
Hámme kóredi, biraq hesh kim bilmeydi: Mine, eń qızıq jeri usı. Blokcheynniń "ulıwmalıq dápteri" barlıq saylawshılar ushın ashıq boladı. Yaǵnıy, kim qálese, dawıslardıń sanın real waqıt rejiminde baqlap otıra aladı. Biraq sistema anonim bolǵanlıqtan, hesh kim qaysı dawıstı kim bergenin bile almaydı. Siziń jeke maǵlıwmatlarıńız 100% qupıya saqlanadı.

Bul "aqıllı saylaw" sisteması bizge ne beredi?

Qálbekiliktiń "ilajı" joq: Birewdiń ornına dawıs beriw, bir adamnıń bir neshe ret dawıs beriwi yamasa byulletenlerdi qutıǵa taslap jiberiw sıyaqlı nárseler endi bolmaydı. Hár bir saylawshıda tek bir jeton bar hám hár bir dawıs shınjırǵa jazıladı. Tamam.
100% ashıqlıq: Dawıslardı sanawda "adam faktorı" degen túsinik joq boladı. Esaplawdı komissiya emes, al buzıp bolmaytuǵın kod orınlaydı. Nátiyjeler sol sekuntta barlıq adamǵa belgili boladı hám olarǵa gúman menen qarawdıń ózi qıyın.
Qolaylılıq: Eń ájayıbı, siz úyińizde otırıp-aq, ózińizdiń smartfonıńızdan qáwipsiz túrde dawıs bere alasız. Bul saylawǵa qatnasıwshılar sanın keskin asırıwı múmkin. Endi "saylaw uchastkasına barıwǵa waqtım joq" degen sıltáwlar ótpeydi.

Álbette, bunday sistemanı engiziw ushın texnikalıq hám huqıqıy qıyınshılıqlar bar. Biraq ol bizge demokratiyanıń eń áhmiyetli quralı – saylawǵa bolǵan isenimdi qaytarıp beriw ushın ájayıp bir imkaniyat usınıs etedi. Bul bizdiń dawısımız shınında da kúshke iye ekenin seziniwimizge járdem beredi.

Siziń Fotosúwretińizdi Urlap Alsa Ne Boladı?

Kóz aldıńızǵa keltiriń: siz talantlı fotografsız. Bir kúni Moynaqtaǵı kemeler qábiristanınıń tań qalarlıq súwretin túsirdińiz de, onı internetke jaylastırdıńiz. Bir hápteden keyin ne kóresiz? Siziń súwretińizdi bir úlken turistik kompaniya óziniń reklamasına paydalanıp atır. Ya sizden ruqsat soramaǵan, ya atıńızdı kórsetpegen. Hám, álbette, bir tiyın da tólemegen.

Tánis jaǵday ma? Muzıkantlar, jazıwshılar, dizaynerler – mıńlaǵan dóretiwshi insanlar hár kúni usı mashqalaǵa dus keledi. Internette bir nárse payda boldı ma, onı kim hám qalay paydalanıp atırǵanın qadaǵalaw derlik múmkin emes.

Al eger hár bir dóretpege, ol qosıq, súwret yamasa maqala bolsın, óshpeytuǵın hám qálbekilestirilmeytuǵın "cifrlı tuwılǵanlıǵı haqqında gúwalıq" berilse she?

Bul – blokcheynniń intellektuallıq múlk tarawındaǵı wázıypası.

Avtorlıqtı "tasqa oyıp jazıw": Siz jańa bir qosıq jazdıńiz deyik. Onı blokcheynge dizimnen ótkeresiz. Sistema sol fayldıń unikal "cifrlı barmaq izin" (bunday iz tek ǵana sol faylǵa tiyisli boladı) jaratadı da, oǵan waqıt belgisin (timestamp) basadı. Tamam! Endi sizde bul qosıqtı anıq usı sánede birinshi bolıp siz jaratqanıńızdıń 100% kepillikli, ózgermeytuǵın dáliyli bar. Kimdur bir jıldan keyin "bul meniń qosıǵım" dep shıqsa, siz blokcheyndegi jazıwdı kórsetesiz de, másele sol jerde sheshiledi.
Ádil Gonorarlar (Royalti) hám Aqıllı Kontraktlar: Mine, eń áhmiyetli jeri! Dóretiwshi insanlar tek ǵana avtorlıǵın tastıyıqlap qoymastan, sonıń menen birge óz miynetine ádil haqı alıwı kerek. Bul jerde jáne bizge tanıs smart-kontraktlar járdemge keledi.

Muzıkant óziniń qosıǵın blokcheynge jaylastırıp atırıp, oǵan bir aqıllı kontrakt baylay aladı. Kontraktta bılay dep jazılıwı múmkin:
- "Eger kimdur usı qosıqtı striming xızmetinde tıńlasa, 0.01 swm avtomat túrde avtordıń esabına ótsin."
- "Eger qaysıdur film usı qosıqtı saundtrek sıpatında paydalansa, film paydasınıń 1% avtomat túrde avtorǵa jiberilsin."
- "Eger qosıq radioda jańlasa, hár bir efir ushın belgili bir summa avtorǵa tólensin."

Barlıǵı avtomat túrde hám insan aralasıwısız islep ketedi! Endi muzıkantqa óz pulın alıw ushın iri muzıka studiyaları yamasa prodyuserler menen aylap, jıllap sudlasıwdıń keregi joq. Hár bir tıńlaw, hár bir paydalanıw – sol sekuntta ádil esaplanǵan tólem degeni.

Bul sistema dóretiwshiliktiń qádirin asıradı. Ol artistlerge, jazıwshılarǵa hám basqa da dóretiwshi insanlarǵa óz miynetiniń jemisin tuwrıdan-tuwrı kóriwge, basqarıwdı iri kompaniyalardan alıp, óz qollarına qaytarıp alıwǵa imkaniyat beredi. Bul – dóretiwshilik azatlıǵına qaray basılǵan úlken qádem.

Siz rastanda óz maǵlıwmatlarıńızdıń iyesisiz be?

Bir sonday soraw: qansha saytqa dizimnen ótkensiz? Sociallıq tarmaqlar, bankler, onlayn dúkanlar... sanı joq shıǵar. Hár birine ózińiz haqqında maǵlıwmat qaldırasız: atıńız, familiyańız, tuwılǵan jılıńız, adresińiz. Siziń jeke maǵlıwmatlarıńız júzlegen hár túrli kompaniyalardıń serverlerinde shashılıp jatır. Olar qanshelli qáwipsiz saqlanadı? Kimler olardı kóre aladı? Bul sorawlarǵa bizde, ókinishke oray, anıq juwap joq.

Endi kóz aldıńızǵa bir cifrlı ryukzak keltiriń. Ishinde tek pul emes, al siziń pútkil "cifrlı ómirińiz" jatır: pasportıńız, diplomıńız, haydawshılıq gúwalıǵıńız, tuwılǵanlıǵıńız haqqında gúwalıq – hámmesi.

Bul hújjetlerdiń hárbirin sizge tiyisli mámleketlik uyım (pasporttı Ishki Isler Ministrligi, diplomdı universitet) cifrlı, qálbekilestirilmeytuǵın kóriniste sizdiń jeke ryukzakıńızǵa "salıp" qoyadı. Bul ryukzaktıń gilti bolsa, tek ǵana sizde boladı.

Bul sistema qalay isleytuǵının ápiwayı bir mısal menen kóreyik.

Aytayıq, siz bir jerge kirgende jasıńızdıń 18 den úlken ekenin tastıyıqlawıńız kerek.

Házirgi jaǵday: Siz pasportıńızdı yamasa haydawshılıq gúwalıǵıńızdı kórsetesiz. Tekseriwshi siziń tek ǵana tuwılǵan sáneńizdi emes, al atıńızdı, familiyańızdı, propiskańızdı hám basqa da kóplegen artıqsha maǵlıwmatlardı kóredi.
Blokcheyn menen: Siz telefonıńızdaǵı cifrlı ryukzakıńızdı ashıp, tekseriwshige arnawlı QR-kod kórsetesiz. Tekseriwshiniń apparatı sizdiń ryukzakıńızǵa bir ǵana soraw jiberedi: "Bul adamnıń jası 18 den úlken be?". Sizdiń ryukzakıńız pasport maǵlıwmatlarıńızǵa tiykarlanıp, sistemaǵa tek ǵana bir juwap qaytaradı: "Awa". Boldı! Tekseriwshi siziń atıńızdı da, basqa maǵlıwmatlarıńızdı da bilmeydi. Siz tek ǵana kerekli informaciyanı bólistińiz.

Bunıń abzallıqları oǵada úlken:

Basqarıw sizdiń qolıńızǵa ótedi: Endi Facebook yamasa basqa kompaniyalar siziń maǵlıwmatlarıńızdı sizden soramastan paydalana almaydı. Kimge, qanday maǵlıwmat beriwdi tek ǵana ózińiz sheshesiz.
Qáwipsizlik joqarı dárejede: Xakerler bir kompaniyanıń bazasın buzıp, millionlaǵan adamnıń maǵlıwmatın urlawı múmkin. Biraq olar sizdiń jeke, qorǵalǵan cifrlı ryukzakıńızdı buza almaydı. Jeke maǵlıwmatlardıń urlanıwı degen mashqala ádewir sheshiledi.
Qolaylılıq: Jańa jumısqa kirip atırsız ba? Barlıq hújjetlerińizdiń kóshirmesin jıynap júrmey, tek ǵana cifrlı ryukzakıńızǵa ruqsat beresiz. Bankten kredit alıw, mámleketlik xızmetlerden paydalanıw – barlıǵı bir basıw menen-aq sheshiledi.

Qısqasha aytqanda, blokcheyn bizge óz jeke maǵlıwmatlarımızdıń shın mánisindegi iyesi bolıw imkaniyatın beredi. Bul cifrlı álemdegi jeke shegaralarımızdı belgilewdegi birinshi hám eń áhmiyetli qádem bolıwı múmkin.

Aldımızda Turǵan Úlken Mashqalalar

Bul texnologiya ele de "jas náreste" esaplanadı. Onıń keńnen tarqalıwı ushın birneshe áhmiyetli tosıqlardan ótiwi kerek:

Tezlik Máselesi (Masshtablaw): Kóz aldıńızǵa keltiriń, Visa kartası sisteması bir sekundtıń ishinde on mıńlaǵan operaciyalardı qayta isley aladı. Al Bitcoin sıyaqlı birinshi áwlad blokcheynleri sekundına tek birneshe operaciyanı ǵana qayta isley aladı. Bul bir keń avtomagistral menen tar awıl jolınıń parqı sıyaqlı. Eger barlıq adam blokcheyndi bir waqıtta paydalana baslasa, sistema "tıǵılıp" qalıwı múmkin. Búgingi kúnde injenerler bul máseleni sheshiw ushın basların qatırıp atır hám jańa, tezirek isleytuǵın sheshimler de payda bolıp atır.
Úlken Energiya Sarpı: Ásirese Bitcoin sıyaqlı eski blokcheynlerdiń islew processi júdá kóp elektr energiyasın talap etedi. Geyde bir kishkene mámleket sarplaytuǵın energiyanı sarplaydı! Bul, álbette, ekologiya ushın úlken mashqala. Biraq, házirgi jańa áwlad blokcheynleri energiyanı on mıńlaǵan ese az talap etetuǵın texnologiyalar menen islep atır.
Nızam menen Qatnas: Texnologiya bárqulla nızamnan bir qádem aldında júredi. Húkimetler hám bankler usı "orayı joq" sistemanı qalay tártipke salıwdı, oǵan qanday salıq salıwdı hám onı jınayatshılıqtan qalay qorǵawdı ele de tolıq bilmeydi. Bul texnologiyanıń jámiyetke tolıq integraciyası ushın anıq huqıqıy shegaralar kerek boladı.

Biraq Keleshek... odan da Úlken

Usı qıyınshılıqlarǵa qaramastan, blokcheynniń keleshegi bunnan da úlkenirek boladı dep isenim menen aytıwǵa boladı. Ásirese, ol basqa eki úlken texnologiya menen birleskende:

Blokcheyn + Jasalma Intellekt (AI): Jasalma intellektke sheshim qabıllaw ushın isenimli hám ózgermeytuǵın maǵlıwmatlar kerek. Blokcheyn onı tap usınday maǵlıwmatlar menen támiyinley aladı. Al jasalma intellekt bir sheshim qabıl etti me, sol sheshimniń ne ushın qabıl etilgenin blokcheynge jazıp qoyıwǵa boladı. Bul bizge AI'diń "oylaw processin" tekseriwge hám oǵan kóbirek iseniwge járdem beredi. Elesletiń, AI-shıpaker diagnoz qoyadı, al blokcheyn onıń ne ushın tap usı diagnozdı qoyǵanın hár bir adamǵa túsindiretuǵın "ashıq kitap" boladı.
Blokcheyn + "Zatlar Interneti" (IoT): Keleshekte bizdiń átirapımızdaǵı barlıq zatlar – suwıtqıshlar, mashinalar, úyler – bir-biri menen internet arqalı "sóylesetuǵın" boladı. Biraq olardıń bir-birine jibergen maǵlıwmatları qáwipsiz be? Blokcheyn usı aqıllı ásbaplar arasındaǵı isenimli "sóylesiw tiline" aylana aladı. Mısalı, siziń aqıllı mashinańız óz-ózinen barıp, elektr quwatlaw stanciyasında quwatlanadı da, tólemdi smart-kontrakt arqalı avtomat túrde ózi tóleydi. Aldaw joq, insan qolı joq.

Bul ele baslanıwı. Biz házir internettiń 90-jıllardaǵı dáwirindegidey bir waqıtta turıppız. Aldımızda qıyınshılıqlar bar, biraq imkaniyatlar onnan da úlken.

Juwmaq: Keleshek Endi Baslanıp Atır

Qullası, biz búgin qanday jol basıp óttik?

Biz dúkandaǵı sút páketiniń fermadan tartıp qolımızǵa kelgenshe bolǵan "ómirbayanın" baqladıq. Jıllar dawamında hár túrli emlewxanalarda shashılıp jatqan medicina maǵlıwmatlarımızdı bir qáwipsiz "cifrlı pasportqa" jıynadıq. Dawısımızdıń hesh kim tárepinen ózgertilmeytuǵınına hám ádil esaplanatuǵınına isenim payda ettik. Súwretshiler menen muzikantlardıń óz miyneti ushın ádil haqı alıwınıń jańa jolın kórdik. Hám eń aqırında, óz jeke maǵlıwmatlarımızdıń shın iyesi bolıw qanday ekenin sezdik.

Usı mısallardıń hámmesin bir nárse birlestirip turadı: olardıń hesh qaysısınıń kriptovalyutaǵa tikkeley baylanısı joq.

Bul bizge bir ápiwayı, biraq júdá áhmiyetli haqıyqattı kórsetedi: Blokcheyn – bul pul haqqındaǵı texnologiya emes. Bul – isenim haqqındaǵı texnologiya.

Biz házir aramızdaǵı isenimdi támiyinlew ushın bankler, húkimetler, notariuslar sıyaqlı kóplegen "úshinshi tárepke" súyenemiz. Blokcheyn bolsa, bizge tap usı isenimdi matematikanıń ózgermeytuǵın nızamları arqalı, hesh qanday úshinshi tárepsiz-aq qurıw imkaniyatın usınıs etedi. Ol – oraylasqan basqarıwdan azat bolǵan, ashıq hám hár bir qatnasıwshı ushın ádil bolǵan bir dúnyanıń texnikalıq tiykarı.

Álbette, bul keleshek bir kúnde kelip qoymaydı. Aldımızda ele sheshiliwi kerek bolǵan qıyınshılıqlar bar. Biraq internettiń birinshi dáwirin esleń: ol da áste baslanǵan edi, biraq aqır-aqıbetinde dúnyanı túpten ózgertip jiberdi. Kópshilik ekspertler blokcheyndi tap sonday fundamental ózgerisler alıp keletuǵın texnologiya dep esaplaydı.

Endi sırtıńızǵa názer salıń. Ózińizdiń jumısıńız, kásibińiz yamasa kúndelikli turmısıńız haqqında oylanıń. Eger isenim hám ashıqlıq mashqalası sheshilse, qaysı tarawlarda úlken ózgerisler bolıwı múmkin edi?

Bul texnologiyanıń keleshegi ele de jazılıp atırǵan kitap sıyaqlı. Hám sol kitaptıń kelesi betlerin jazıw biz benen sizdiń qolımızda bolıwı da hesh gáp emes. Sonlıqtan, izleniwden, úyreniwden hám eń áhmiyetlisi, qıyal etiwden toqtamań!